Gjatë dekadës së ardhshme, Tirana është gati për një ndryshim dramatik. Në qendër të kryeqytetit shqiptar, ndërtesat moderne të larta po zënë vendin e përzierjes aktuale të ndërtesave të ndërtuara joformale dhe historike, sipas një plani të quajtur “Tirana 2030”. Qeveria thotë se qëllimi i saj është të ndalojë shtrirjen urbane duke përqendruar ndërtimet në qytet për ta kthyer Tiranën në një qytet më të gjelbër me korsi biçikletash.
Shqipëria mbetet një nga vendet më të varfra të Evropës, me një GDP për frymë që është rreth 30% e mesatares së Bashkimit Evropian. Dhe sipas Bashkisë, nevojitet një rishikim dramatik për ta kthyer kryeqytetin energjik, por edhe kaotik, të Shqipërisë në një metropol europian modern.
“Tirana është një qytet që rritet me rreth 30,000 banorë në vit, pra pyetja është si mund ta planifikojmë këtë rritje në një mënyrë të qëndrueshme”, thotë kryebashkiaku Erion Veliaj, pjesë e Partisë Socialiste në pushtet. “Mendoj se kemi e thyer mitin që vetëm qytetet e pasura mund ta bëjnë këtë.”
Por me rrokaqiejt që ngihen si kërpudha në të gjithë qytetin dhe disa ndërtesa historike kryesore tashmë të shkatërruara, kritikët e planit shqetësohen se qyteti i tyre po u shitet zhvilluesve me pak konsultime publike, në një proces që mund të lërë shtëpinë e tyre të ndryshuar përtej njohjes. Arkitektët, akademikët dhe aktivistët thonë se prishja po çon në një humbje të historisë, duke rritur çmimet e banesave – dhe ndoshta edhe duke funksionuar si një operacion pastrimi parash për krimin e organizuar.
“Kur shikon planet, sheh se i gjithë qyteti është në zhvillim”, thotë Doriana Musai, një arkitekte që mori pjesë në protesta.
Historia e pasur e Shqipërisë është e ekspozuar plotësisht në qendër të qytetit të Tiranës. Sheshi Skënderbej, i cili ndodhet në zemër të Tiranës, u caktua si qendër e qytetit pas çlirimit nga Perandoria Osmane në fillim të viteve 1900. I projektuar gjatë pushtimit italian, ai përmban ndërtesat moderniste italiane të viteve 1930 dhe stilin arkitekturor sovjetik nga periudha e mëvonshme socialiste. Pak më tutje, bulevardet e gjera shfaqin një përzierje eklektike të banesave të periudhës italiane dhe blloqeve të mëvonshme të apartamenteve – shumë prej të cilave janë rimodeluar tërësisht nga banorët që nga rënia e komunizmit në fillim të viteve 1990. Rrugicat e vogla, të ngjashme me ato të fshatrave, kryqëzohen me njëra-tjetrën, duke krijuar një mish-mash urban të ҫrregullt, por vibrant.
Sheshi Skënderbej është tashmë në qendër të ndryshimeve të qytetit. Më parë një nga rrethrrotullimet më të frekuentuara të qytetit, ai është pedonalizuar, duke krijuar një hapësirë publike shumë të nevojshme. Por ka edhe disa çështje më të diskutueshme: Të paktën katër ndërtime të larta, në faza të ndryshme konstruksioni, janë shfaqur papritur gjatë dy viteve të fundit. Ajo që mungon është gjithashtu e ҫuditshme. Në jug të këtij grumbulli ndërtimesh, ka një boshllëk ku dikur qëndronte një pikë referimi. Teatri Kombëtar i Shqipërisë, i ndërtuar në vitin 1938 dhe i konsideruar si një shembull i jashtëzakonshëm i futurizmit italian, u shkatërrua në maj 2020 pas një pushtimi dyvjeçar nga aktivistët, për t’i hapur rrugë një teatri më të ri dhe më të madh. Kur prishja u bë natën vonë, pa paralajmërim, shumë aktivistë ishin ende brenda. Pas protestave, firma e arkitekturës Bjarke Ingels Group raportohet se është tërhequr nga projekti , duke e ndërprerë punën dhe duke e lënë vendin të papërdorur dhe të bllokuar nga rrethimi i përkohshëm, si një minifaltore të mbushur me qirinj. Ingels nuk iu përgjigj kërkesës së CityLab për koment.
“Gjithçka është në rrezik… kujtesa jonë kolektive, vendet tona të trashëgimisë,”- tha Musai, i cili protestoi për teatrin.
“Dhe po stimulon gentrifikimin. Qyteti i ri po gllabëron gjithçka dhe ne nuk mund ta lejojmë këtë, sepse do të humbasim lidhjen me të kaluarën tonë.”
Planet për rinovimin e qendrës së qytetit u zbuluan për herë të parë në vitin 2016 me emrin Tirana 2030. Joni Baboci, këshilltar i kryetarit të bashkisë për planifikimin dhe arkitekturën, thotë se qëllimi ishte “riimagjinimi i Tiranës territoriale”. Që prej rënies së regjimit të mëparshëm komunist në fillim të viteve 1990, mijëra njerëz u shpërngulën nga zonat rurale në kryeqytet në kërkim të punës, duke ndërtuar vendbanime në ish-tokë bujqësore në pronësi të shtetit. Baboci argumenton se, megjithëse kjo i dha qytetit mjaft karakter, ajo rezultoi në mungesë të hapësirës publike dhe pa harmoni arkitekturore.
“Ne donim të krijonim një qendër të vogël urbane shumë të dendur dhe të ruanim sa më shumë territorin periferik dhe rural,” shpjegon ai. “Pra, plani pothuajse ndalon zhvillimin për arsye banimi jashtë bërthamës dhe i nxit njerëzit të ndërtojnë në qendër.” Arkitekti italian Stefano Boeri projektoi një pyll orbital për të mbyllur këtë qendër dhe ndihmoi në hartimin e një plani qyteti që do të siguronte më shumë gjelbërim dhe hapësirë publike. Janë futur korsitë e biçikletave, si dhe stimuj për taksistët që të kalojnë në makina elektrike.
Por nga vijnë paratë për investime?
Duke marrë në konsideratë ekonominë e dobët të vendit, ka gjithashtu shqetësime se nga vijnë paratë për këto ndërtime. Sipas një numri ekspertësh, Shqipëria është bërë një vend i preferuar për kriminelët ndërkombëtarë që pastrojnë paratë e tyre. Prokurorët antimafia në Itali zbuluan se klani kriminal Ndrangheta e konsideronte mundësinë për ndërtime të reja në Tiranë si një potencial për pastrim parash. Task Forca e Veprimit Financiar (FAFT), një mbikëqyrës global i pastrimit të parave, e ka vendosur Shqipërinë në “listën gri”, që do të thotë se konsiderohet vend me rrezik të lartë për pastrimin e parave për shkak të dobësive në sistemet e saj, ndërsa ka specifikuar pasuritë e paluajtshme si një sektor veҫanërisht shqetësues. Edhe Zyra e Drejtorisë së Përgjithshme për Parandalimin e Pastrimit të Parave në Shqipëri thotë se ka vënë re “investime të konsiderueshme në pasuri të paluajtshme me burim të panjohur financimi”, të cilat i ka klasifikuar si “të dyshimta”. Por Baboci nuk beson se aktiviteti i paligjshëm është tejet i përhapur. “Për mendimin tim, kur po ndërton, nuk është e lehtë të pastrosh para,” thotë ai. “Çdokush mund të shkojë të kontrollojë dhe të shohë se çfarë ke investuar dhe sa ke deklaruar.”
Shqipëria mori një angazhim politik për të forcuar sistemet e saj kundër pastrimit të parave në shkurt 2020 dhe që atëherë ka ndërmarrë hapa përpara, duke përfshirë një rritje të sanksioneve financiare të synuara. Veliaj shton: “Ne kemi një agjenci pastrimi parash që kontrollon të gjitha financat. Gjithçka paguhet përmes bankës. Ndryshe nga administrata e mëparshme, ku njerëzit vinin me tufa parash cash për të paguar taksën, tani bëhet tërësisht online. Lejet jepen online.”
Pavarësisht burimit të parave, rritja e çmimeve të pasurive të paluajtshme po i bën banesat më pak të përballueshme. Çmimet e pronave në Tiranë u rritën me rreth 6% që nga viti 2020, ndërkohë që ekonomia e përgjithshme ra pothuajse në të njëjtën masë për shkak të pandemisë.
Bashkia e Tiranës thotë se asnjë objekt në listën e monumenteve të kulturës nuk do të prishet dhe ka vënë në dukje faktin se Teatri Kombëtar nuk është vendosur asnjëherë në këtë listë, si një shpjegim për prishjen e tij. Por ky nuk është thelbi, sipas Paolo Vitti, një profesor i arkitekturës në Universitetin e Notre Dame dhe një anëtar bordi i Europa Nostra, një OJQ e trashëgimisë kulturore që u deklarua kundër shkatërrimit të teatrit. Ai argumenton se e gjithë qendra e Tiranës duhet të jetë e mbrojtur, për shkak të historisë dhe rëndësisë së saj arkitekturore.
“Gjatë dhjetë viteve të fundit, ka pasur një qëndrim shumë agresiv nga bashkia në përpjekje për të shitur idenë se modernizimi vjen nga shembja e ndërtesave të vjetra dhe krijimi i objekteve të arkitekturës spektakolare bashkëkohore,” thotë ai, duke shtuar se ndërtimi i ri nuk është komplementar me qendrën historike.
Ai paralajmëron gjithashtu se ky lloj zhvillimi nga lart-poshtë, për të cilin ai argumenton se në thelb importon një qytet të ri anonim përsipër një qyteti ekzistues, rrezikon të krijojë një mori problemesh mjedisore dhe sociale, duke përfshirë tjetërsimin dhe trazirat civile. “Ndërtesat kanë kuptim vetëm nëse njerëzit u japin atyre kuptim,” thotë ai. “Ato nuk ekzistojnë për vlerën e tyre objektive.”
Megjithëse pushtimi i teatrit ndihmoi në ndërtimin e një lëvizjeje të dukshme të shoqërisë civile, shumica e aktivistëve nuk besojnë se ajo shoqërsi është mjaftueshmërisht e fortë për të ndaluar ndërtimet e vazhdueshme. Partia Socialiste që po drejton vendin, e cila mori pushtetin në 2013, fitoi kohët e fundit një mandat të tretë, duke u dhënë atyre një mandat për të çuar përpara planet që kanë.
“Ne kemi qenë në kërkim të drejtësisë dhe kemi bërë gjithçka që kemi në dorë si qytetarë”, thotë Musai. “Ata duan të imponojnë vullnetin e tyre dhe publiku po përjashtohet nga vendimmarrja. Ligjet tona nuk mjaftojnë për të mbrojtur trashëgiminë tonë. Ajo po shkatërrohet dhe po zëvendësohet me një model të ri.
Duke reaguar për këtë, Veliaj thotë se çdo leje ndërtimi e lëshuar deri më tani ka kthyer një pjesë të konsiderueshme të tokës në përdorim publik dhe thotë se është i hapur t’u përgjigjet pyetjeve nëse njerëzit kanë shqetësime për projekte specifike. “Ne kemi bërë 27 konsultime zyrtare në çdo njësi,” thotë ai. “Kur thua ‘jo në oborrin tim’, fillimisht duhet të përgjigjesh, a është vërtet oborri yt? … Nëse ky nuk është realisht oborri yt dhe nëse kjo gjë në fakt ofron punësim dhe liron hapësira publike, atëherë me të vërtetë mendoj se ata që ankohen duhet të marrin pjesë në këto konsultime.”
Bashkia thotë gjithashtu se planet janë online në mënyrë që të gjithë të mund t’i shohin – një hartë në faqen e saj të internetit liston se çfarë mund të ndërtohet në secilën “zonë” të vogël të qendrës së qytetit, për sa i përket lartësisë dhe përdorimit të tokës, ndërsa materiale të shumta PDF të planeve janë publikuar. Boeri ka shpërndarë gjithashtu punimet e tij që tregojnë shumë nga zonat e gjelbra të dizajnit të ri. Por nuk është publikuar ende asnjë plan i detajuar se si do të duket ekzaktësisht qendra e transformuar. Aktivistët dhe arkitektët argumentojnë se kjo e bën të pamundur për njerëzit e zakonshëm që të kuptojnë se çfarë forme do të marrin ndërtimet e reja.
Marrë dhe përkthyer nga bloomberg.com
